ბერიკაობა

ბერიკაობა, ქართული ხალხური იმპროვიზაციული ნიღბების თეატრი. ტერმინი ბერიკაობა განაყოფიერებისა და შვილიერების კულტის სადიდებელ სანახაობას აღნიშნავს და ნაწარმოებია საერთო ქართველური ძირიდან „ბერ" (შვილი).
ბერიკაობას ბერიკები ასრულებდნენ. სცენარები, რომელთა საფუძველზეც იქმნდებოდა ბერიკული წარმოდგენები, საუკუნეთა მანძილზე იცვლებოდა, ახალი შინაარსით მდიდრდებოდა და თაობიდან თაობას გადაეცემოდა. მათი კონკრეტული მოქმედებით განსახიერება და სიტყვიერი მასალით ხორცშესხმა მთლიანად ბერიკების ნიჭსა და უნარზე იყო დამოკიდებული. ბერიკულ წარმოდგენებში შემონახულის განაყოფიერებისა და შვილიერების ღვთაების სადიდებელი მისტერიის გადმონაშთი (მაგ. ყვარლის რაიონის სოფ. საბუეში, აგრეთვე ადიგენის რაიონის სოფ. უდეში, ახმეტის რაიონის სოფ. მატანში დღესაც სრულდება ოდესღაც ტახღვთაების გარდაცვალებასა და მის აღდგომა-გაცოცხლებასთან დაკავშირებული მისტერიის სცენები).
დროთა ვითარებაში ბერიკაობამ დაკარგა საკულტო-რელიგიური დანიშნულება და მშრომელი ხალხის ცხოვრების, მისი მისწრაფებების გამომსახველად იქცა. ბერიკების მრავალი სიუჟეტი შეიცავს უცხოელ დამპყრობთა წინააღმდეგ ქართველი ხალხის ბრძოლის სურათებს, თავადების, ეკლესიის მსახურთა, მოსამართლეთა საქმიანობის მამხილებელ სცენებს. ჩვენამდე მოღწეულია ბერიკაობის 100-მდე სიუჟეტი. მათი უმეტესობა კომიკურია და ძირითადად შექმნილია საყოფაცხოვრებო თემაზე. ბერიკაობა სამგვარი წყობისა იყო: კარდაკარ სასიარულო, მოედანზე სათამაშო და სადარბაზო. საგანგებოდ შერჩეულ მოედანზე იმართებოდა დიდი ბერიკაობა, რომელსაც ზოგჯერ 100-მდე შემსრულებელი ჰყავდა. მისი ტრადიციული ნიღბები იყვნენ:მეფე (სასიძო), კეკელა (სარძლო), მაჭანკალი, გლეხი, თავადი, თათარი, მოსამართლე, ექიმი, ხუცესი, აგრეთვე ტახი, დათვი, თხა და სხვა ცხოველები.
ბერიკები უსულო საგნებს და განყენებულ ცნებებსაც განასახიერებდნენ (მაგ., ალავერდის ტაძარი, საბძელი, ხე, უკუღმართი ცხოვრება, ავსიტყვაობა და სხვა). ისინი თამაშობდნენ ნაბადქუდა ნიღბებში, „ისხდნენ" ტახის, დათვის, თხის, ხარის და სხვა „ტყავში" (ბერიკოში). დიდ ბერიკაობაში მხოლოდ მამაკაცები მონაწილეობდნენ (ქალებისა და მოზარდების ბერიკაობა ცალკე იმართებოდა). წარმოდგენა იწყებოდა მტრის მიერ სოფლის აწიოკებისა და ხარკის აკრეფის წარმოსახვით, რასაც თან ახლდა სიმღერა და საკრავიერი მუსიკა. ბერიკაობას ხელმძღვანელობდა ბერიკათწინამძღვარი. საქართველოში ცნობილი ბერიკები იყვნენ XVIII საუკუნეში ოთარ ნორიოელი და ოიანა-ბუიანა, XIX საუკუნის I ნახევარში — აბელ რევაზიშვილი.
სანახაობათა შორის პირველობა უდავოდ "ბერიკაობა–ყეენობას” ეკუთვნის. მასში ორგანულადაა შერწყმული რიტუალის, სახიობისა და ასპარეზობის ელემენტები.
ივანე ჯავახიშვილი, ეხებოდა რა ზემო სვანეთში მურყვამობასთან დაკავშირებულ სხვადასხვა ჩვევას: "კვირიაის”, "ადრეკილაის”, "მელია ტელეფიაის”, ფერხულ "ჭიშხოშს” და ოთხ სხვადასხვა სიმღერას, ასკვნიდა, რომ სვანეთში დაცულ ამ ჩვევებში შეიძლება მეტნაკლებად დადგინდესო ყეენობის პირველყოფადობა. დროთა სვლას დაუმახინჯებია წულიანობისა და ნაყოფიერების მთავარი ღვთაების "კვირიას” დღესასწაულის პირვანდელი სახე. "კვირიას” დღესასწაულის სახეცვლილებები ნათლად ჩანს დღესასწაულის მონაწილე ჯგუფის მეთაურის სახელის ცვალებადობაში: "კესარი” – კეისარი, "ყაინი” – ყეენი, "შაჰი”.
სვანურ რიტუალებში შავად შეღებილი ყაენი ივ. ჯავახიშვილის აზრით უფრო ძველ, შავკანიან მტერს უნდა განასახიერებდეს, რადგან ყაენი მონღოლთა დროინდელი სიტყვაა და თან მონღოლი შავკანიანი არ არის.
ჩვენი აზრით, ასეთი შესაძლოა ყოფილიყო ფუტის ან ქუშის ტომი, რომლებთანაც სამი ათასიოდე წლის წინ ურთიერთობდნენ წინარექართველნი (იქნებ გამოთქმა პირქუშიც აქედან მოდის). უფრო სავარაუდოა, რომ ყაენის შავად შეღებვა კიდევ უფრო ძველია, ანუ იმ დროინდელი, როცა რიტუალი ვეგეტატიურ ღვთაებას ეძღვნებოდა და ყაენის პროტოტიპი იყო შავი ქვესკნელი.
ალ. ხახანაშვილი ყეენობის საწყისს ხედავდა ძველ ქართულ წარმართულ რელიგიაში: "…წარმართული დღესასწაულების მოგონება შემორჩენილია ქართველი ხალხის ყველიერის დროს გატარებაში (დათო–დათვი, ბერიკაობა, ჩალიჩობა), დიდმარხვის ორშაბათს ყეენობის დაწესებით და სხვა. ყეენობა გვაგონებს ბრძოლას ზამთრისა და გაზაფხულისას, ბრძოლას, რომელიც თავდება გაზაფხულის გამარჯვებით, თვით სახელწოდება კი ამ დღესასწაულისა გვარწმუნებს, რომ ძველს წარმართულს ნაშთს დაერთო რაღაც ისტორიული მოგონება სპარსეთის გავლენის დროისა…”. აქ გავიხსენოთ, რომ ამინდის ერთ ხეთურ ღვთაებას დათა ერქვა.
სახიობას აბოლოებდა ყეენობის მონაწილეთა გუნდური შერკინება კრივში. უძველესი რწმენით – გამარჯვებული გუნდის მიწებზე კარგი მოსავალი მოვიდოდა.
გავიხსენოთ "აღბა–ლაღრალისა” და "ლიმურყვამალის” დღესასწაულთა აღწერილობა ჯ. რუხაძის ნაშრომიდან – "ბუნების ძალთა აღორძინების ხალხური დღესასწაული საქართველოში”:
"ორივე დღესასწაულის მთავარი საწესო მოქმედება კოშკის აგებაა. კოშკის შუაში, მაღალ ხეზე, რომელსაც სვანურად ანგი ჰქვია, ხელმანდილიანი დროშა არის მოთავსებული (ზემო სვანეთი). ზოგჯერ მის წვერზე დამაგრებულია ადამიანის გამოსახულება — "ლამარია”, რომელსაც ხელში დაშნა უჭირავს, წინ ხის ფალოსი აქვს ჩამოკიდებული, ხოლო სახის ადგილზე საცერი უკეთია. ამ უკანასკნელს "ფარას” ეძახიან. ხეზე ზოგჯერ მხოლოდ საცერი, ხის "ლეკური” და ხის ასოა გაკეთებული… …საყურადღებოა, რომ ქართლში ყეენს გულზე და წელზე საცრის რკალს ჰკიდებდნენ.
ზემო სვანეთში "ლამარიას” გამოსახულებასთან იმართება "სამთო–ჭიშხაშის” სახელით ცნობილი ფერხული, რომელშიც ექვსი მოხუცი კაცი მონაწილეობს. ისინი სიმღერით ადიან კოშკზე და "ლამარიას” ფერხულით გარს უვლიან, ხოლო შემდეგ ხეს შეანძრევენ და "ფარს” ჩამოაგდებენ. საითაც "ფარსაცერი” გადავარდება, მათი აზრით, იმ წელს იმ მხარეს კარგი მოსავალი იქნება. მოხუცების შემდეგ კოშკზე ადიან ბავშვები, რომელთაგან თითოეული ცდილობს, პირველმა მოკიდოს ხელი "ლამარიას” და ძირს ჩამოაგდოს…
"აღბა–ლაღრალის” დღესასწაულზე სოფელ ჟაბეშში (ზემო სვანეთი) "ლამარიას” ცვლის ხის წვერზე დამაგრებული ძველი საცერი, ხის ლეკური და ხისგან გამოთლილი კაცის ასო. იმართება გუნდაობა, გამარჯვებულები იმ წელს კარგ მოსავალს ელიან. შემდეგ იწყება ფერხული, რომლის დამთავრების ჟამს ხალხი ხის წაქცევას ცდილობს. წაქცეული ხისა და თოვლის კოშკის მიმართულებით სოფელი ნაყოფიერ წელიწადს იბედებდა”.
აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ჯ. რუხაძემ, აღნიშნულ დღესასწაულთა აღწერილობაზე მუშაობისას, პირველმა მიაპყრო ყურადღება იმ ფაქტს, რომ აღნიშნული რიტუალის ცენტრალური ელემენტი ანგი, როგორც სიცოცხლის ხე, მისტერიული დანიშნულებით, ფორმით და თვით დასახელებითაც კი, ძალზე ჩამოჰგავს მესამე დინასტიის ეგვიპტის სარიტუალო ნივთს – ანხს (ANKH), რომელიც დღემდე მრავალი ქვეყნის მკვლევართა ცხოველი დაინტერესების საგანია. პარალელური წყაროების შესწავლამ კიდევ უფრო განამტკიცა ამ ვარაუდის საფუძვლიანობა.
მოვიხმოთ კიდევ ერთი ამონარიდი ჯ. რუხაძის ზემოთაღნიშნული ნაშრომიდან: ” …ჯვარი გვხვდება აგრეთვე ყეენის თავსაბურავზე (იმერეთი). პირგამურულ ყეენს თავზე გუდა ეხურა, რომელსაც შუაში გოგრის ქერქისგან გამოჭრილი ჯვარი ეკიდა. ჯვარია აღბეჭდილი რიტუალურ კვერზე, რომელსაც აცხობდნენ ღვთაება ბასილის სახელზე, იგი, როგორც უკვე ითქვა, ყეენთან დაკავშირებული იდეით ადექვატურ რწმენა–წარმოდგენებს აერთიანებს. ასეთ კვერზე ახალ წელს სამ ადგილზე ჯვარს ამოჭრიდნენ, ერთს დაამტვრევდნენ და სათესლე მარცვალს შეურევდნენ, მეორეს საქონელს შეაჭმევდნენ, ხოლო მესამეს ხვნის დაწყებისას პირველ კვალში ჩააგდებდნენ კარგი მოსავლის ვედრებით. ახალ წელსვე აცხობდნენ ადამიანის მსგავს ფალიკურნიშნიან კვერებს, რომლებიც მხოლოდ მამაკაცებისთვის იყო განკუთვნილი. ცხადია, რომ ყეენის ქუდსა და ბასილას კვერზე გამოსახული ჯვრები იდენტური მნიშვნელობისაა და სიცოცხლის ხის იდეასთან უნდა იყვნენ გენეტიკურ კავშირში. ასევეა თოვლის კოშკზე გაკეთებული ცაცხვისა თუ ნაძვის ხე, რომელზეც სხვადასხვა საგნებია ჩამოკიდებული და როგორც აღნიშნული იყო, "ანგს” ეძახდნენ. ქართლის მასალითაც (სოფ. ბაზალეთი) ცნობილია, რომ აღნიშნულ დღესასწაულზე წითელნაჭრებშებმული ხის აღმართვა იცოდნენ. რწმენათა ამავე სამყაროს განეკუთვნება თოვლის კოშკზე გამოსახული ჯვარი, დროშა, "ლამარია” და ა.შ., რომლებიც სიცოცხლის ხეს უკავშირდებიან და მასთან ერთად, საერთო სემანტიკურ სივრცეში უნდა იქნან განხილული.
აღსანიშნავია, რომ სვანური "ანგის” მსგავსად ANKH ჰქვია ეგვიპტელთა თავმომრგვალებულ ჯვარს, რომელიც სიცოცხლის სიმბოლოდ არის მიჩნეული.”


წყარო: ucnauri.com